Icones du Seicento, P Jaroussky, L'Arpeggiata, C Pluhar

The Oldest Written Melody in History (Recorded on the World's Oldest Web...

4η Τεχνολογική Επανάσταση - Πανδημία και Δημοκρατία

Tchaikovsky: Violin Concerto - Lisa Batiashvili✧Karina Canellakis✧Kungli...

Οι φθόγγοι ως σύμβολα στην (ελληνική) γλώσσα

Γνώμη πολλών φιλολόγων είναι ότι ο αριθμός των λέξεων που η άρθρωσή τους, ο ήχος τους, έχει άμεση σχέση με το περιεχόμενό τους, την έννοια δηλαδή της λέξης, είναι ελάχιστες, κάπου δέκα. Είναι λέξεις όπως το γάβγισμα και το νιαούρισμα όπου σε αυτήν την περίπτωση η κραυγή κάποιου ζώου μεταφέρεται αυτούσια στο σχηματισμό της λέξης, ‘γαβ’ στο γάβγισμα ‘νιάου’ στο νιαούρισμα. Στο τεράστιο όγκο όμως των υπολοίπων λέξεων δεν μπορεί να παρατηρηθεί μια σχέση ανάμεσα στο άκουσμα των φθόγγων και την έννοια της λέξης. Και η αλήθεια είναι αν μπορούμε να παρατηρήσουμε κάποια σχέση αυτή δεν είναι τόσο προφανής. Και υπάρχουν περιπτώσεις όπου τίποτε δε μας υποδεικνύει τον μίτο εκείνο που θα συνέδεε ηχητικό σχήμα και περιεχόμενο.  Μια μικρή περιήγηση στον κόσμο των θαυμάτων της γλώσσας (στην προκειμένη περίπτωση της ελληνικής), μας έπεισε ότι μια πλειάδα φθόγγων ή συνδυασμού φθόγγων αντιστοιχεί σε ένα  περιεχόμενο με συγκεκριμένα και σε πολλές περιπτώσεις αναγνωρίσιμα στοιχεία. Στη συνέχεια θα εξετάσουμε κάποια τέτοια παραδείγματα με τη σαφή υπόνοια ότι μια ενδελεχή έρευνα θα ξεσκέπαζε ακόμη και τις λιγότερο προφανείς αντιστοιχίες, ερμηνεύοντας αυτό το αρχιτεκτονικό οικοδόμημα της γλώσσας από  ακουστική άποψη. Μια τέτοια αντίληψη κάνει αμέσως προφανές ότι οι φθόγγοι και κατ’ επέκταση οι λέξεις δεν είναι απλά σημεία, κάποιες τυχαίες συναρτήσεις ήχων με σημασίες, αλλά σύμβολα με βαθιά οργανική σχέση με το νόημά τους.

Ας εξετάσουμε το σύμπλεγμα ‘χθ’ στις λέξεις μόχθος, άχθος χθόνιος, μοχθηρός.

Αυτή η στοίχηση του ουρανικού ‘χ’ με το οδοντικό ΄θ’ ηχεί δύσκολα και δύσκαμπτα και οι έννοιες των λέξεων που σκελετώνει φανερώνουν και εννοιολογικά αυτή την δυσκολία.

Το σύμπλεγμα ‘φθ’ στις λέξεις φθίση, φθάνω, φθορά, φθόνος έχει την ίδια κακόηχη αντιστοίχηση με προφανή σχέση με το νόημα της φθοράς (το φθάνω νοείται ως φθορά, ελάττωση της απόστασης).

Ακόμη πιο τρανταχτό είναι το παράδειγμα του συμπλέγματος ‘πλ’. Το συναντάμε στις λέξεις πλήθος, πλούτος, πλησμονή, πλάτος, πλεύση, πλέον, πλάθω, όλες λέξεις με μια γενναιόδωρη εννόηση από μέρους μας, μια ανοιχτοχέρα φθογγική συναστρία, που μαρτυρά την άνεση, την ευρυχωρία, την αφθονία.

Το ‘γγ’ το συναντάμε στις λέξεις πουγγί, σφίγγω, αγγείο, μουγγός, αγγίζω, μηνίγγια, εγγύς. Μαρτυρά συνήθως μια σύσφιξη, ή μια ένταση κατά την επαφή. Με μια σύσφιξη του λαιμού το προφέρουμε άλλωστε.

Το ‘στρ’ δείχνει στροφή, συστροφή: στρίβω, στροφή, στρόβιλος, στραβός, στρώνω, στριμμένος.

Το ‘δρ’ δείχνει κάτι αδρό, δυνατό, απτό, όπως στις παρακάτω λέξεις: δρω, δράττω, δρομέας, δρέπω, δρυς, δράκος, αδρό, ιδρώνω, δριμύς.

 Το ‘γχ’ στο άγχος και στην αγχόνη δείχνουν την αίσθηση του πνιγμού.

Έχω παρατηρήσει επίσης ότι τα σύμφωνα ‘θ’, ‘ν’, και ίσως το ‘μ’ είναι πολύ σημαντικά γιατί τα βρίσκουμε σε λέξεις με μεγάλη σημασία.

Αυτά είναι μόνο λίγα παραδείγματα που δείχνουν ότι υπάρχει μια αχανής χώρα που περιμένει να χαρτογραφηθεί, και που οι δρόμοι της δεν είναι τις περισσότερες φορές καθόλου εύκολοι  στην πρόσβαση.

Αναμνήσεις για κείνα που πρόκειται να συμβούν

Είχε προειδοποιήσει: ‘Θα χρησιμοποιούν τις πιο εύλογες προφάσεις και μ’ αυτό το τρόπο κανείς δε θα καταλάβει τίποτε. Όλοι οι γνωστικοί θα συμφωνούν κι όταν θα ναι ήδη πολύ αργά για να σταματήσουν το κακό, τότε θα καταλάβουν.’

-Δηλαδή, του είχα πει, τι εννοείς;

-Δηλαδή, μοιάζει μ’ ένα παιγνίδι του τύπου: ‘ό,τι και να πεις, (ή ό,τι και να κάνεις) θα χάσεις’! Θα χρησιμοποιήσουν τα πάντα εις βάρος σας. Γιατί δεν υπάρχουν πανάκειες, στάνταρ λύσεις, και απαράλλακτα δεδομένα. Αλλά συνηθίσαμε να λειτουργούμε με βάση τη συνήθεια, να σκεφτόμαστε με τύπους και κλισέ, να ‘μαστε ‘καλόπιστοι’ και ‘καλόβολοι’ σε ό,τι μας λένε, κι αυτό περισσότερο από οκνηρία.

-Δεν καταλαβαίνω, επέμεινα.

-Είναι οι τρόποι του διαβόλου, ξανάπε, δικαιολογημένα δε καταλαβαίνεις. Θα χρησιμοποιούν  μια αλήθεια,  όμως σε λάθος στιγμή ή με λάθος τρόπο ή σε λάθος τόπο. Ή θα χρησιμοποιούν μια αλήθεια (στην πραγματικότητα μισή) και με την πρόφαση ότι θέλουν να διορθώσουν κάτι που δεν πάει καλά θα το καταστρέφουν εντελώς. Ή ότι δήθεν για να μειώσουν ένα κακό θα τα καταφέρνουν έτσι ώστε να συντελείται ένα μεγαλύτερο. Κι είναι μέσα στους τρόπους τους κι αυτό,  να ‘βγάζουν από τη μύγα ξύγκι’ και ‘να καταπίνουν την κάμηλο’, όπως είναι μέσα στους τρόπους τους  να χρησιμοποιούν τα δυο μεγάλα θηρία του ‘κακώς διανοείσθαι’ την  υπεργενίκευση και την υπεραπλούστευση  (σε θέματα μάλιστα που δε θα ταιριάζει καθόλου κάτι τέτοιο). Και με τον ίδιο τρόπο που θα χρησιμοποιούν μια θέση άνετα θα χρησιμοποιήσουν και την αντίθετή της αν χρειαστεί. Είναι κι αυτό ένα κόστος που πληρώνουμε για την αμάθειά μας και την συνήθεια που έχουμε να απαντάμε σ’ όλα τα ερωτήματα μ’ ένα ναι ή μ’ ένα όχι. Το ναι και το όχι έχει φυσικά τη θέση του στις ανθρώπινες υποθέσεις, όχι όμως και σε κείνα τα ζητήματα  που και πολύπλοκα είναι και σκέψη ενδελεχή απαιτούν αλλά και διεκπεραιώνονται μέσω μια δυναμικής και εξελισσόμενης διαδικασίας. Τα τέκνα του σκότους σ’ αυτή την περίπτωση θα αποδειχτούν φρονιμότερα από αυτά του φωτός, αντιστρέφοντας τις προτεραιότητες.

-Και τι να κάνουμε τότε; τον ρώτησα ξέπνοος…

-Να σοβαρευτούμε. Ο καθένας ό,τι νομίζει ας κάνει. Αλλά ίσως θα ‘πρεπε να αρχίσουμε από κάτι απλό, από το γεγονός ότι ήρθαμε σε τούτη τη ζωή για ένα βραχύ διάστημα χρόνου, και αν είναι να πάρουμε στα σοβαρά τη ζωή μας και την ευκαιρία που μας δίνεται να κάνουμε ‘κάτι’ ας το κάνουμε  ενώπιον του αναπότρεπτου θανάτου μας, με κάποια σοβαρότητα. Αν δε μας νικήσει ο φόβος, αν δε μας νικήσει η λαγνεία, αν δε μας νικήσει το μίσος κι αν δε μας νικήσει το ψέμα κι αν επιμείνουμε σ’ όλα τούτα (γατί κλήρος του ανθρώπου η μάχη),  τούτο ‘το κακό’ δε θα περάσει, είπε προμελετημένα με κάποια έμφαση, και σηκώθηκε  πάλι όρθιος. Αν η αξιοπρέπεια σταθεί σύμμαχος του ανθρώπου…, είπε, τότε ο Θεός θα σταθεί σύμμαχος του ανθρώπου.

-Πες κάτι τελευταίο, τον παρακάλεσα εγώ… και κείνος γύρισε ξανά.

-Θα σας πουν ότι δεν δικαιούστε μετάνοια, ότι δεν έχετε δικαίωμα να αλλάξετε αντίληψη πεποιθήσεις  στάση ζωής. Θα χρησιμοπιήσουντα λόγια σας. Και φυσικά η υποκρισία θα περισσεύσει και σ’ αυτό! Δε θα πρέπει όμως πάλι να τους πιστέψετε.

Μου ‘ριξε μια ματιά και συνέχισε

-Μη σκας, δοκιμασία είναι όλα αυτά, για να μάθει ο άνθρωπος να παίρνει το δρόμο που προστάζει η καρδιά του. Και συχνά ή άνεση του σκορπίζει τα πάντα. Αν τα καταφέρετε όμως ο κόσμος θα συνεχιστεί και ο καινούριος σπόρος θα πέσει.

Αυτό το τελευταίο είπε και έφυγε.

Σύνεση

Χαμένος. Κυκλωμένος απ’ του εαυτού μου τη συνήθεια.

Ω σύνεση, πόσο σ’ έχω ποθήσει! Αν ήθελες να ρχόσουν

Να ταχτοποιήσω μαζί σου το χάος που ‘ναι οι ώρες μου!

 

Ω σύνεση, δεν είναι πως δεν με καταδέχεσαι

Πως με θεωρείς κατάπτυστα αλλοιωμένο

είναι που σε αποπέμπω- γιατί είναι ίσως βολικό

το να χαζολογώ δίχως τη σπίθα σου.

 

Ω σύνεση, αν ήξερες, πόσο πικρά φορτώθηκα

τις αμαρτίες μου!

Πόσο αξιοθρήνητο, κατάντησα

θέαμα ελεεινό!

 

Ω, φοβάμαι τον εαυτό μου σύνεση!

Αν σ’ εμποδίσω, τότε, πως θα λυτρωθώ;

Σα μια ζωή

Είναι κρουστό το εμπόρευμα της λύπης

σαν τις αγάπες στα στέρνα.

Κάθε άνοιξη αναπτερώνεται το ηθικό των πεταλούδων.

Κυοφορείται ο χειμώνας

αλλά μέσα στη λήθη χαμογελάμε.

Όταν βυθιζόμαστε στην πλάνη

νίπτουμε τα χέρια μας ως Πιλάτοι.

Αστερισμοί και δοξασίες

πολύφωτα της δόξας μας.

Οι οιμωγές στο πλακόστρωτο χυμένες

στα σπλάχνα μας χτισμένες

αλλά εμείς σαν ποτάμι ξοδευόμαστε

στις πέτρες και απλωνόμαστε.

Κάθε άνοιξη λογαριάζουμε απ' αρχής

σα να ξεκαρφώνουμε το παλιό σπίτι

και ετοιμάζουμε το νέο σχέδιομε το παράθυρο στον ήλιο.

Κρουστή η λύπη

μ' ενάντιο ξέγνοιασμα βρέχουμε τους τοίχους

ασπίδα, σαν το κέλυφος του αυγού

που θα σπάσει με το πρώτο τσούγκρισμα.

Αλλά ΄μ' αυτά και με τ' άλλα διαβαίνουμε

σα χίμαιρες πολιορκώντας τ' άστρα

καικαταλήγουμε στη θάλασσα

σ' ένα επικίνδυνο ταξίδι

αρθρώνοντας όλη την ελπίδα μας στους βυθούς

ψελλίζοντας ψυθυριστά μια προσευχή.

Οι ιδέες, η ζωή, ο Σωκράτης και η ...κληρονομικότητα.

Νομίζω ότι οι περισσότεροι έχουμε λίγο πολύ μια ιδέα για το πώς θα μπορούσε ή θα έπρεπε να ‘ναι ο κόσμος. Ένας κόσμος δηλαδή πιο δίκαιος ελεύθερος και ανθρώπινος, που θα ευνοεί την ανάπτυξη του πολιτισμού, της δημιουργικότητας και του ήθους. Και πιστεύω  ότι στα βασικά μάλλον δε θα διαφωνήσουμε. Ίσως γιατί είναι προφανή, αν αυτά που ζητάμε αφορούν το κοινό καλό. Ίσως να διαφωνήσουμε ως προς τον τρόπο, που η ανθρώπινη κοινωνία θα μπορούσε να οδεύσει προς τα κει, έστω και κάνοντας ένα μικρό βήμα. Εκεί όμως που θέλω να σταθώ είναι στο κατ’ αρχήν αυτονόητο. Το κακό (όπως και να το αποκαλεί κανείς: εκμετάλλευση, αλλοτρίωση, ανελευθερία, άγνοια ή απαιδευσία) πάντα υπήρχε στις ανθρώπινες κοινωνίες αν και όχι ίσως στον ίδιο βαθμό ή με τον ίδιο τρόπο. Και ακόμη κι αν προσβλέπει κάποιος στην έλευση μιας ουτοπίας, είναι βέβαιο τουλάχιστον ότι αυτό δε πρόκειται να συμβεί σύντομα. Έτσι το να μιλάμε για την παθογένεια της ελληνικής κοινωνίας ή της παγκόσμιας κατάστασης και να προτείνουμε λύσεις, αν και όταν αυτό γίνεται με κάποια σοβαρότητα και εμβάθυνση έχει νόημα, δεν αρκεί.

Θα ήθελα να αναφερθώ στον πιο μεγάλο  Έλληνα φιλόσοφο και πιθανόν στον μεγαλύτερο φιλόσοφο όλων των εποχών, τον Σωκράτη. Ίσως δεν είναι ευρέως γνωστό ότι ο Σωκράτης ασκούσε αυστηρή κριτική στη Αθηναϊκή δημοκρατία και στους Αθηναίους, με την γνωστή του μάλιστα ειρωνεία. Ο λόγος δεν ήταν ότι θεωρούσε προτιμότερο ένα αριστοκρατικό πολίτευμα για την Αθήνα. Η κριτική του αφορούσε τον δήμο, την χαμηλή στάθμη της παιδείας των πολιτών και της εν γένει συμπεριφοράς τους, τη μετριότητά τους σα να λέμε. Φυσικά σε μια περίοδο παρακμής της Αθήνας, το καθεστώς ένιωσε ότι έπρεπε να αμυνθεί σε μια τέτοια κριτική, δεν είχε την πολυτέλεια της ανοχής δηλαδή που έδειξε στα προηγούμενα χρόνια, ίσως και να εκδικηθεί. Γνωρίζουμε όλοι την κατάληξη, την δίκη παρωδία του Σωκράτη, την απόφασή του να μη διαπραγματευτεί την ποινή με μια ελαφρύτερη (εξορία) και την άρνησή του να δραπετεύσει την τελευταία στιγμή από τη φυλακή. Και τον αναφέρω εδώ, παρά τους αρνητικούς συνειρμούς που έχουμε όλοι σχετικά απ’ τα διάφορα ηθικοπλαστικά των δασκάλων στο σχολείο, γιατί είναι ένα αντιπροσωπευτικό παράδειγμα της ενότητας της ζωής και του λόγου ενός ανθρώπου. Και απ’ όσο γνωρίζουμε και ο υπόλοιπος βίος του εναρμονίζεται με τη διδασκαλία του. Και μια λεπτομέρεια που μπορεί να μην είναι πολύ γνωστή: Πριν ακόμη εμπλακεί με τη φιλοσοφία και πριν την ενεργό παρουσία του στο δημόσιο βίο της πόλης, είχε πολεμήσει σε μια μάχη των Αθηναίων όπου με κίνδυνο της ζωής του έσωσε έναν τραυματισμένο στρατιώτη κουβαλώντας τον στους ώμους.

Αξίζει εδώ να αναφερθεί κάτι πραγματικά ενδιαφέρον που διασώζει ο Πλάτωνας στα κείμενά του. Κάποιος φυσιογνωμιστής, σ’ ένα από τα γνωστά συμπόσια που έκαναν τότε, προσπαθούσε να μαντέψει από τα εξωτερικά χαρακτηριστικά καθενός από τους παραβρισκόμενους τον χαρακτήρα του. Τον Σωκράτη λοιπόν τον περιέγραψε σα φίλαυτο, ηδονοθήρα, δειλό κ.ο.κ  Έβαλαν όλοι τα γέλια αλλά ο Σωκράτης τους σταμάτησε παινεύοντας τον παραπάνω φυσιογνωμιστή. Οι φυσικές μου καταβολές αυτές ήταν είπε (οι εκ γενετής ας πούμε κληρονομικές τάσεις του χαρακτήρα μου), αλλά πάλεψα πολύ στη ζωή μου να τις μεταλλάξω. Δε γνωρίζω καμιά καλύτερη κριτική σε όλη αυτή την ανόητη φιλολογία που έχει ξεσπάσει στην εποχή μας σχετικά με το γενετικό καθορισμό.